Έχουμε ένα λύκο, μια κατσίκα και ένα λάχανο και χρειάζεται να τα περάσουμε στην απέναντι όχθη του ποταμού, αλλά χρειάζεται να φθάσουν σώα και αβλαβή. Έχουμε μία βάρκα, αλλά είναι πολύ μικρή και μπορεί να χωρέσει εσάς και ένα από τα τρία και δεν μπορούμε να αφήσουμε το λύκο και την κατσίκα ή την κατσίκα και το λάχανο μόνα τους. Πώς τα περνάμε απέναντι;
Αυτός ο κλασικός γρίφος υπάρχει εδώ και τουλάχιστον χίλια χρόνια. Αποδίδεται σε έναν μεσαιωνικό ποιητή που πέθανε το 804, αν και μάλλον κυκλοφορούσε από παλαιότερα. Υπάρχει και μια άλλη εκδοχή με μία αλεπού, μία χήνα και μια σακούλα φασόλια, αλλά και ένα παρόμοιο παραμύθι. Παρόμοιους γρίφους μπορούμε να βρούμε και σε πολλές περιοχές της Αφρικής και γενικά του κόσμου.
Σύμφωνα με έναν ιστορικό, αυτοί οι διαφορετικοί αλλά και ίδιοι γρίφοι υποδεικνύουν ότι η σπαζοκεφαλιά αυτού του είδους εμφανίστηκε ταυτόχρονα σε κάθε μία από αυτούς τους πολιτισμούς – υποδεικνύοντας ότι η μαθηματική σκέψη και τα παζλ αποτελεί ένα παγκόσμιο, οικουμενικό χαρακτηριστικό. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος λατρεύει να λύνει παζλ – μια πρόβα για τα σοβαρά και πραγματικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε στη ζωή μας. Οι παγκόσμιες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα – από την κλιματική αλλαγή, τις ψευδείς ειδήσεις, μέχρι την αυτοματοποίηση – αποτελούν πιο περίπλοκα προβλήματα από ένα φανταστικό ποτάμι.
Το πιο πρόσφατο παράδειγμα επίλυσης προβλήματος ήταν η διάσωση των παιδιών από μια σπηλιά στην Ταϋλάνδη. Ήταν το αποτέλεσμα εξαιρετικής ομαδικής δουλειάς και αποφασιστικότητας βασισμένη σε πραγματικές εμπειρίες και παρατηρήσεις και όχι η συμβολή του Elon Musk ή η ιδέα ενός και μόνο μυαλού. Συνεπώς, κάνουμε αρκετά για να διδάξουμε τους ανθρώπους να αναπτύσσουν την κριτική τους σκέψη και να επιλύουν προβλήματα; Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο όταν περνά από τέτοιες διεργασίες; Και τελικά βελτιωνόμαστε ή χειροτερεύουμε ως προς αυτές;
Οι νευροεπιστήμονες έχουν εντοπίσει δύο κύριους τρόπους με τους οποίους επιλύουμε προβλήματα: είτε μέσω της ανάλυσης – μεθοδική εξέταση πιθανών λύσεων μέσω δοκιμής και λάθους, όπως στην περίπτωση ενός λαβύρινθου – ή μέσω διαίσθησης, μία στιγμή αναλαμπής, όπου η απάντηση διαμορφώνεται ξαφνικά στο νου μας.
Η Carola Salvi είναι μια Ιταλίδα ερευνήτρια που εργάζεται στο Πανεπιστήμιο Northwestern των ΗΠΑ και ειδικεύεται στην εξερεύνηση τέτοιων στιγμών διαίσθησης. Εκείνη και οι συνεργάτες της διερευνούν τι συμβαίνει στον εγκέφαλο όταν οι άνθρωποι επιλύουμε προβλήματα. Η ερευνητική ομάδα δημιούργησε μια σειρά πειραμάτων για να εντοπίσει εκείνη τη φευγαλέα στιγμή αναλαμπής.
Σε ένα από αυτά τα πειράματα, έδωσε σε κάθε συμμετέχοντα σειρές τριών λέξεων – για παράδειγμα, φοίνικας, καβούρι και σάλτσα – και τους ζήτησε να βρουν μια τέταρτη λέξη που θα επέτρεπε τη σύνδεση όλων σε μια φράση. Ύστερα, κατέγραψαν την εγκεφαλική δραστηριότητα, τις κινήσεις των ματιών και άλλες βιολογικές λειτουργίες όσο οι συμμετέχοντες προσπαθούσαν να επιλύσουν το πρόβλημα. Τη στιγμή που θα έβρισκαν μια απάντηση (σε αυτή την περίπτωση είναι το μήλο), χρειαζόταν να πατήσουν ένα κουμπί και να καταγράψουν αν το είχαν επιλύσει μέσω διαίσθησης ή ανάλυσης.
Οι επιστήμονες βρήκαν στοιχεία αυτής της στιγμής αναλαμπής στον εγκέφαλο λίγα χιλιοστά του δευτερολέπτου πριν το υποκείμενο πιέσει το κουμπί. Αλλά όταν ερεύνησαν τι συνέβαινε στον εγκέφαλο δύο δευτερόλεπτα πριν, εντόπισαν κάτι άλλο. Εντόπισαν κύματα άλφα, τα οποία εμφανίζονται όταν σκεφτόμαστε συνειδητά, αλλά πολύ χαλαρά, όπως λίγο πριν αποκοιμηθούμε. Βρήκαν επίσης μειωμένη δραστηριότητα στον οπτικό φλοιό, που υποδεικνύει ότι κάτι μπορεί να συμβαίνει στο οπτικό μας σύστημα προσοχή εκείνη τη στιγμή αναλαμπής.
Όταν επιλύουμε προβλήματα μέσω διαίσθησης, τείνουμε να βλεφαρίζουμε περισσότερο και για περισσότερο χρόνο – μπλοκάρουμε με φυσικό τρόπο την ποσότητα των πληροφοριών που εισέρχεται στον εγκέφαλό μας. Όπως έλεγε ο Paul Gauguin: «κλείνω τα μάτια μου για να δω». Για να επιλύσουμε ένα πρόβλημα δημιουργικά, να βρούμε διαισθητικά την απάντηση, ο εγκέφαλός μας τείνει να ξεφεύγει – να απομακρύνεται από τους οπτικούς περισπασμούς, να μπλοκάρει φυσικά τις πληροφορίες ώστε να στραφεί κάπου αλλού.
Γι’ αυτό και πολλές φορές, οι στιγμές αναλαμπής έρχονται όταν κάνουμε μπάνιο ή λίγο πριν αποκοιμηθούμε, αφού έχουμε χαλαρώσει. Κι αυτές οι στιγμές αναλαμπής δεν είναι απλά τυχερές εικασίες. Σε μια άλλη σειρά πειραμάτων, η ίδια ερευνητική ομάδα εξέτασε εκατοντάδες φοιτητές και βρήκε ότι όταν επίλυαν προβλήματα μέσω της διαίσθησης, στο 94% των φορών ήταν σωστοί, σε σύγκριση με το 78% όταν χρησιμοποιούσαν την ανάλυση. Μήπως λοιπόν θα έπρεπε να εμπιστευόμαστε περισσότερο τη διαίσθησή μας;
Ασχέτως της μεθόδου που χρησιμοποιούμε, φαίνεται πάντως πως οι άνθρωποι, κατά μέσο όρο, έχουν βελτιωθεί στο να επιλύουν τέτοιου είδους προβλήματα σε σύγκριση με έναν αιώνα πριν. Από τη δεκαετία του ’30, ο μέσος όρος σκορ στα τεστ νοημοσύνης αυξάνεται σταθερά – 3 βαθμοί ανά δεκαετία.
Ακόμα δεν έχουν διευκρινιστεί οι λόγοι που συμβαίνει αυτό, αλλά φαίνεται ότι οι αυξήσεις είναι το αποτέλεσμα συνδυασμού βελτιωμένης διατροφής, μικρότερου μεγέθους της οικογένειας, καλύτερης εκπαίδευσης, πιο απαιτητικών εργασιών, πιο περίπλοκου πολιτισμικού περιβάλλοντος, αλλά και το γεγονός ότι οι άνθρωποι έχουμε συνηθίσει περισσότερο την αφηρημένη σκέψη.