Η φοβία είναι μια συναισθηματική αντίδραση σε κάποια αληθινή απειλή ή σε κάτι που το άτομο αντιλαμβάνεται να το απειλεί. Όταν δεν πρόκειται για πραγματικό κίνδυνο τότε αναφέρεται σε έναν επίμονο και παράλογο φόβο σχετικά με ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, χώρο ή κατάσταση.
Τότε έχει ως συνέπεια το άτομο να αποφεύγει αυτό που φοβάται ενόσω η σκέψη ή τυχόν έκθεση στο αγχογόνο ερέθισμα του προκαλούν ένταση και αγωνία. Ο φόβος που βιώνεται είναι σχεδόν πάντα δυσανάλογος με τον πραγματικό κίνδυνο που ενέχει το αντικείμενο ή το γεγονός και τα άτομα με συγκεκριμένες φοβίες γενικά γνωρίζουν ότι δεν υπάρχει ουσιαστικός λόγος να φοβούνται.
Advertisment
Ωστόσο σχεδόν όλα τα άτομα με φοβία αναγνωρίζουν ότι η συμπεριφορά τους δεν είναι λογική, αλλά αναφέρουν ότι δεν μπορούν να αποφύγουν την αντίδρασή τους. Ο φόβος σχετίζεται με την έξαρση αυτόνομης διέγερσης, η οποία είναι απαραίτητη για τη λεγόμενη αντίδραση «μάχης ή φυγής» και συνοδεύεται από άγχος, μυική ένταση, επαγρύπνηση αναφορικά με την προετοιμασία για μελλοντικούς κινδύνους, με σκέψεις άμεσου κινδύνου και συμπεριφορές διαφυγής.
Έτσι τα άτομα επιδιώκουν την αποφυγή της έκθεσης στο φοβικό αντικείμενο και όταν αυτή η αποφυγή δεν επηρεάζει τη λειτουργικότητα του ατόμου σε σημαντικό βαθμό, τότε η εν λόγω συμπεριφορά δεν συνιστά διαταραχή. Τέτοιες περιπτώσεις είναι για παράδειγμα η αραχνοφοβία ή ο φόβος για τις κατσαρίδες κοκ.
Εντούτοις, όμως, υπάρχουν φοβίες που επηρεάζουν σημαντικά τη ζωή των ατόμων και εάν σε τέτοιες περιπτώσεις υπάρχει δυσκολία στην εκπλήρωση των συνηθισμένων ασχολιών στην καθημερινότητα ή προκαλείται έντονη ενόχληση ως υποκειμενικό βίωμα, τότε κλινικά αναφερόμαστε σε φοβική διαταραχή ή ειδική φοβία.
Advertisment
Οι φόβοι γενικότερα χωρίζονται σε 5 μεγάλες κατηγορίες:
1. Φόβοι για ζώα, όπως είναι ο φόβος για σκύλους (κυνοφοβία), τις αράχνες (αραχνοφοβία) ή τα ζωύφια (εντομοφοβία ή εντομοφοβία). Αυτοί οι φόβοι, γνωστοί ως ζωοφοβίες, περιλαμβάνουν επίσης το φόβο για τις νυχτερίδες και για τα φίδια ή τις σαύρες (ερπετοφοβία).
2. Φόβοι για το φυσικό περιβάλλον, όπως είναι ο φόβος για τα ύψη (υψοφοβία) ή για τις καταιγίδες. Αυτές οι φοβίες περιλαμβάνουν επίσης τον φόβο της φωτιάς (πυροφοβία) και τον φόβο για το σκοτάδι (νυκτοφοβία).
3. Φόβοι που σχετίζονται με το αίμα (αιμοφοβία), τραυματισμούς και ενέσεις, φόβος για τις βελόνες ή ιατρικές επεμβάσεις, συμπεριλαμβανομένης της οδοντιατρικής (οδοντοφοβία).
4. Φόβοι καταστάσεων, όπως ο φόβος της πτήσης (αεροφοβία), ο φόβος της δημόσιας ομιλίας (γλωσσοφοβία) ή ο φόβος του εγκλεισμού σε ανελκυστήρες, που είναι από μόνος του ένα είδος φόβου για τους κλειστούς χώρους (κλειστοφοβία).
5. Άλλοι ειδικοί φόβοι, όπως είναι φόβος εμετού ή πνιγμού, φόβος ασθενειών κοκ.
Οι φόβοι μπορεί να εκδηλωθούν ανά πάσα στιγμή, αλλά τείνουν να εμφανίζονται στην παιδική ηλικία ή την εφηβεία και τα συμπτώματα συνεχίζονται συχνά δια βίου. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η έκθεση στο φοβικό αντικείμενο ή την κατάσταση (το φοβικό ερέθισμα) μπορεί να προκαλέσει πλήρεις ή περιορισμένες κρίσεις πανικού.
Το 10 τοις εκατό των ανθρώπων παγκοσμίως βιώνουν ετησίως μια συγκεκριμένη φοβία, σύμφωνα με το διαγνωστικό εγχειρίδιο DSM-5, ενώ οι γυναίκες έχουν διπλάσιες πιθανότητες από τους άνδρες να αναπτύξουν φοβίες. Δεν είναι ασυνήθιστο να έχουμε πολλαπλές φοβίες: τα τρία τέταρτα των ατόμων που έχουν διαγνωστεί με μια συγκεκριμένη φοβία έχουν περισσότερες από μία και ο μέσος όρος αυτών αναφέρει τρεις.
Η έναρξη μιας φοβίας μπορεί μερικές φορές να εντοπιστεί σε ένα συγκεκριμένο γεγονός, όπως είναι η επιβίωση από ένα αεροπορικό δυστύχημα ή η επίθεση από έναν σκύλο. Αλλά για πολλούς περισσότερους ανθρώπους, η προέλευση της φοβίας παραμένει άγνωστη ενώ υπάρχει μια πληθώρα πιθανών εξηγήσεων για την αιτιολογία τους καμιά δεν έχει υπερισχύσει. Ψυχαναλυτικά η φοβία είναι μια μετατροπή ενός μη αποδεκτού λιβιδινικού περιεχομένου και ενός ασυμβίβαστου πλεονάσματος το οποίο σχετίζεται με ένα φαινομενικά άσχετο ερέθισμα που λειτουργεί ως φοβικό αντικείμενο για την εκφόρτιση του απωθημένου.
Σε κάθε περίπτωση η φοβία μπορεί να είναι μεν φαντασιακή, αλλά επηρεάζει την πραγματικότητα των ανθρώπων και μερικοί άνθρωποι με μια συγκεκριμένη φοβία αλλάζουν τον τρόπο ζωής τους για να αποφύγουν τα φοβικά ή αγχογόνα ερεθίσματα, μετακομίζοντας για παράδειγμα σε μια περιοχή όπου ορισμένα ζώα είναι σπάνια, ή όπου δεν υπάρχει μετρό κοκ.
Κοινωνικό άγχος
Ο φόβος συχνά παίρνει άλλες μορφές εκτός από συγκεκριμένες φοβίες. Για παράδειγμα, η κοινωνική αγχώδης διαταραχή, η οποία είναι επίσης γνωστή ως κοινωνική φοβία, συνεπάγεται έναν βαθύ φόβο για την κρίση, την αξιολόγηση και την απόρριψη των άλλων ανθρώπων που περιορίζει την απόλαυση της ζωής των ατόμων με φοβία. Τα άτομα με κοινωνικό άγχος μπορεί να αποφεύγουν καταστάσεις στις οποίες θα εκτεθούν στον έλεγχο και την αξιολόγηση των άλλων, όπως είναι η ομιλία, το φαγητό μπροστά σε άλλους, η συνάντηση νέων ανθρώπων ή η συμμετοχή σε ομαδικές συζητήσεις. Στην εποχή μας αυτό το είδος άγχους φαίνεται να εντείνεται με την αυξανόμενη χρήση και δημόσια έκθεση στις πλατφόρμες κοινωνικής αλληλεπίδρασης του διαδικτύου.
Γιατί οι άνθρωποι νιώθουμε φόβο;
Ο φόβος είναι μια εντελώς φυσιολογική αντίδραση που έχει ως κύριο σκοπό τη δική μας προστασία και έχει συνεισφέρει στην επιβίωση και στην εξέλιξή μας ως είδος. Η ίδια η βιολογική μας δομή εμπεριέχει το φόβο ως μια άμυνα και ως ένα μηχανισμό που ενώ βιώνεται νοητικώς, έχει επιπτώσεις στο σώμα μας. Το νευρικό μας σύστημα και η αμυγδαλή είναι επιφορτισμένα με το να ενεργοποιούν ορμόνες όπως είναι η κορτιζόλη και η αδρεναλίνη, οι οποίες μας επιτρέπουν να αντιμετωπίζουμε τυχόν απειλές, που ανεξάρτητα εάν είναι πραγματικές ή όχι, εμείς νιώθουμε στη φυσιολογία μας τις επιπτώσεις.
Αυτός ο μηχανισμός πέραν από τη διασφάλιση της επιβίωσής μας, μπορεί να παρέχει επίσης απόλαυση και έτσι εξηγείται γιατί ορισμένοι άνθρωποι αρέσκονται στο να βλέπουν ταινίες τρόμου ή να εκτίθενται σε επικίνδυνες συνθήκες κάνοντας κάποιο ειδικό άθλημα ή δραστηριότητα όπως η γρήγορη οδήγηση κοκ. Επειδή όταν εκκρίνεται πολλή αδρεναλίνη ο καρδιακός παλμός αυξάνεται μαζί με την αρτηριακή πίεση και την αναπνοή και για κάποιους ανθρώπους αυτό μπορεί να είναι ευχάριστο και αυτή η διέγερση του σώματος και του εγκεφάλου μπορεί να διαρκέσει πολύ περισσότερο από ότι η ίδια η εμπειρία που την προκάλεσε.
Έτσι πολλοί άνθρωποι επαναλαμβάνουν εμπειρίες που τους διεγείρουν με αυτόν τον τρόπο, ενώ άλλοι τις αποφεύγουν αφού η δυσφορία υπερισχύει εντονότερα του βιώματος της απόλαυσης. Στα πειράματα πάντως που συμβαίνουν σε εργαστηριακά περιβάλλοντα φαίνεται ότι πολλές φορές οι φοβίες και η διέγερση που προκαλείται κατά το βίωμα τους μπορούν να είναι εθιστικά ακόμη και περισσότερο από ότι τα βιώματα ευχαρίστησης που προκαλούνται από τη σεξουαλική διέγερση ή την πρόσληψη της τροφής.
Αυτό εξηγείται επίσης εύκολα επειδή κατά τη διάρκεια μιας φοβικής εμπειρίας ο εγκέφαλος παράγει σε μεγαλύτερες ποσότητες μια συγκεκριμένη χημική ουσία που ονομάζεται ντοπαμίνη και η οποία προκαλεί ευχαρίστηση. Όπως προαναφέρθηκε ήδη αυτή η ευχαρίστηση δεν αφορά σε όλους τους ανθρώπους, καθώς πολλοί άνθρωποι αποφεύγουν την έκθεση σε φοβικά ερεθίσματα και καταστάσεις.
Ποιοι καθημερινοί φόβοι μπορούν να μας κρατήσουν πίσω;
Στην καθημερινότητά μας πολλοί άνθρωποι βιώνουν ποικίλους φόβους που τους εμποδίζουν να ζήσουν αρμονικά ή και να κάνουν τις συνηθισμένες τους ασχολίες. Ειδικότερα στην εποχή που διανύουμε με τα τόσα αγχογόνα και φοβικά ερεθίσματα που κυριολεκτικά μας βομβαρδίζουν από παντού, στα ΜΜΕ, το διαδίκτυο και την υπερβολική εστίαση στα αρνητικά συμβάντα, τις κινδυνολογίες και την ενισχυμένη ενασχόληση με τους ιούς και τις ποικίλες απειλές για την υγεία, την οικονομία, την ασφάλεια και τη γενικότερη ευημερία, οι άνθρωποι φαίνεται να βάλλονται πολλαπλώς και αντίστοιχα να βιώνουν όλο και περισσότερους φόβους.
Έτσι σήμερα προεξάρχει παντού ένας διάχυτα γενικευμένος φόβος για την υγεία και την ασφάλεια με αποτέλεσμα οι άνθρωποι να αλλάζουν τις συνήθειές τους, να αποφεύγουν κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και ανθρώπους, ενώ προσπαθούν να προστατευτούν από επικείμενες απειλές. Μια ειδική φροντίδα μέριμνας είναι φυσικά υγιής και θεμιτή, αλλά πολλές φορές μοιάζει να προεξάρχει η φαντασιακή υπερβολή με συνέπειες πραγματικές που αφορούν τόσο στη διανοητική και συναισθηματική υγεία, όσο και στην κοινωνική ομαλότητα και ροή.
Η αύξηση των φοβικών αποκρίσεων είναι ένα παγκόσμιο δεδομένο και επηρεάζει σε τρομακτικό βαθμό τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων ενόσω μεταδίδεται πολυ εύκολα μέσω των ποικίλων μέσων κοινωνικής δικτύωσης και πληροφόρησης.
Ποιες αλλαγές μπορούν να σε βοηθήσουν ώστε να απελευθερωθείς από τους καθημερινούς φόβους;
Αρχικώς είναι πολύ σημαντικό να λάβεις υπόψιν το γεγονός ότι οι φόβοι γεννιούνται μέσα στο νου σου τουλάχιστον εκείνες τις φορές που δεν αντιμετωπίζεις άμεσα ένα πραγματικό συμβάν. Επομένως εκεί ακριβώς είναι που μπορείς να υπερβείς τους φόβους. Το να λαμβάνεις υπόψη τις σκέψεις σου, να αναγνωρίζεις τους φόβους και να είσαι παρών μπορεί να βοηθήσει πολύ στη διαχείριση των καθημερινών φόβων.
Επειδή άλλωστε ο φόβος αφορά συνήθως σε κάτι που δεν είναι στο παρόν, για παράδειγμα η ανησυχία για το μέλλον, την ασφάλεια και την υγεία εκτείνονται στο μέλλον και το μόνο που υπάρχει εδώ και τώρα είναι η αφήγηση του νου. Έτσι το πρώτο βήμα είναι να αμφισβητήσεις την ιστορία που υπάρχει πίσω από έναν φόβο, διότι πάντοτε υπάρχει ένα αφήγημα εκεί.
Όταν το μυαλό σου τροφοδοτεί εκείνεις τις δυσοίωνες προβλέψεις που επιμένουν ότι κάτι θα πάει στραβά ή ότι αντιμετωπίζεις άμεσο κίνδυνο, η ικανότητα να αναγνωρίζεις αυτές τις σκέψεις ως νοητικές ιστορίες και να αξιολογείς ήρεμα αν είναι αληθινές ή ορθολογικές μπορεί να είναι ένα ισχυρό βήμα για να τις ξεπεράσεις.
Επίσης μπορείς πάντοτε να ανοίξεις έναν διάλογο με το νου σου και να του απευθυνθείς καθησυχάζοντάς τον, όπως θα έκανες και με ένα μικρό παιδί. Ο νους είναι φτιαγμένος έτσι ώστε να εντοπίζει πιθανούς κινδύνους και απειλές, προστατεύοντας έτσι τόσο τη δική του λειτουργία, όσο και τη δική μας ασφάλεια ή τουλάχιστον έτσι θεωρεί όταν μας εφιστά την προσοχή μας σε πιθανά αρνητικά σενάρια, τα οποία συνήθως αφορούν σε μέλλοντα χρόνο. Εσύ μπορείς να ανακατευθύνεις το νου σου με δικές σου προτροπές και εντολές, να τον μεταφέρεις στο παρόν και να αναρωτηθείς εάν εδώ και τώρα υπάρχει αυτό που ο νους φοβάται.
Αυτό βοηθά καθώς ο νους όντας άυλος και μη σωματικός δυσκολεύεται να βιώσει το παρόν, αλλά εσύ μπορείς να έχεις την επίγνωση του παρόντος. Επίσης όταν εσύ κάνεις μια δραστηριότητα με πλήρη επίγνωση στο παρόν και με εστίαση, εκεί ο νους δεν υπεισέρχεται εύκολα και ίσως να έχεις παρατηρήσει πώς όταν ασχολείσαι με κάτι που σου αρέσει και το απολαμβάνεις τότε ο νους σου είναι πιο ήρεμος.
Να θυμάσαι ότι όταν το σώμα κινείται ο νους δεν έχει την ίδια ισχύ, ενώ όταν το σώμα είναι ακίνητο ο νους μπορεί να τρέχει. Έτσι όταν εσύ κάνεις δραστηριότητες με προσήλωση τότε ο νους ηρεμεί τις φοβικές του ενασχολήσεις και ακόμη περισσότερο όταν του αναθέτεις εσύ έναν ρόλο ή κάτι να κάνει για εσένα. Θα μπορούσε για παράδειγμα να είναι κάτι απλό, όπως το να τραγουδήσεις αγαπημένους στίχους ή να χορέψεις για ένα λεπτό έναν αγαπημένο σου ρυθμό ή να απολαύσεις ένα έδεσμα που σου αρέσει κοκ.
Επίσης απλές τεχνικές αναπνοής, ή το να εστιάσεις το βλέμμά σου σε κάτι όμορφο στο περιβάλλον σου, όπως για παράδειγμα σε ένα τοπίο ή σε έναν όμορφο πίνακα κλπ., αυτό αμέσως αλλάζει την ισχύ της νοητικής αφήγησης. Έπειτα μπορείς να μάθεις τεχνικές νοητικής διαχείρισης, να ξεκινήσεις κάποια πρακτική διαλογισμού ή χαλάρωσης και τότε βρίσκεσαι πέραν από το επίπεδο του νου, από όπου μπορείς να λειτουργείς δίχως να επηρεάζεσαι έντονα από τις νοητικές ιστορίες.
Ο νους είναι απλώς ένα από τα πολλά επίπεδα της ανθρώπινης λειτουργίας και μπορεί να επηρεαστεί όταν λειτουργούμε από ένα βαθύτερο επίπεδο εμπειρίας και για αυτό μπορούμε να τον προγραμματίσουμε. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να το επιτύχουμε αυτό και ο καθένας μπορεί να δει τι ακριβώς του αρμόζει περισσότερο, αλλά το ουσιαστικό εδώ είναι να θυμάσαι ότι ο νους είναι απλά ένα εργαλείο και ότι η αναγνώριση του πώς σκέφτεται και τι είδους φοβίες έχει μάθει να αναπαράγει, είναι η αρχή για να αλλάξουμε τα επαναληπτικά του μοτίβα.
Έπειτα αρκεί να θυμάσαι ότι όπου υπάρχει θέληση βρίσκονται οι τρόποι και ανοίγεται ο δρόμος για να τα καταφέρεις, επειδή η θέληση του ανθρώπου είναι ισχυρότερη από κάθε φόβο και νοητικό περιορισμό. Επειδή αυτή καθεαυτή η βαθύτερη σου ουσία είναι απέραντη σαν τον ουρανό, ενώ οι φόβοι είναι απλώς τα σύννεφα, είσαι κι εσύ σαν ένα γαλάζιο απεριόριστο ουρανό αρκεί να το θυμάσαι πάντα ακόμη και στη συννεφιά, εσύ είσαι που κάνεις τη μεγάλη διαφορά!