«Τι μπορούμε να κάνουμε;» κλαψούρισε η επτάχρονη Σόφι μαζί με δυο φίλες της σε ένα μπάρμπεκιου για την 4η Ιουλίου στην κοινόχρηστη ταράτσα μας. «Παίρνει τόση πολλή ώρα».
«Ορίστε». Κρατούσα μερικά κομμάτια κιμωλίας.
Advertisment
«Μα δεν έχουμε μαυροπίνακα». Με κοίταξε με απορία.
Το ξύλινο πάτωμα έδειχνε ότι μπορούσε να καθαριστεί. Το φαγητό χρειαζόταν τουλάχιστον μια ώρα μέχρι να ετοιμαστεί και δεν μπορούσα να αφήσω τα παιδιά κοντά στην ψησταριά.
«Ζωγραφίστε στο πάτωμα, εντάξει;»
Advertisment
«Μας αφήνεις να λερώσουμε το πάτωμα;» τσίριξαν τα τρία κορίτσια.
«Απλά καθαρίστε τα μετά», είπα.
«Εντάξει». Σύντομα σκορπίστηκαν και άρχισαν να ζωγραφίζουν καρδούλες και τετραγωνάκια για να παίξουν κουτσό. Ακόμα και ο Πολ έπιασε μερικές κιμωλίες. Οι σύνοικοι δεν θα ήταν ιδιαίτερα ευχαριστημένοι, σκέφτηκα, καθώς έβλεπα τις ζωγραφιές να αυξάνονται. Σύντομα ολόκληρο το πάτωμα ήταν καλυμμένο με ζωγραφιές. Δύο ώρες αργότερα έβγαλα τη μάνικα.
«Εμείς θα καθαρίσουμε». Η Σόφι έτρεξε προς το μέρος μου, με τις φίλες της να ακολουθούν. «Είπες ότι πρέπει να καθαρίσουμε όλο το πάτωμα, σωστά;»
«Σωστά». Το είχα ξεχάσει. «Αλλά είναι αργά. Θα το κάνω εγώ».
«Όχι!» φώναξαν. «Είναι δική μας δουλειά».
Ηττημένη, τους έδωσα τη μάνικα. Φαντάστηκα ότι ήταν ένα τέχνασμα ώστε να μείνουν μέχρι αργά έξω και να δουν τα πυροτεχνήματα και τα πολεμικά αεροπλάνα. Αλλά ζήτησαν να βοηθήσουν – και δεν ήμουν ιδιαίτερα απαιτητική ως προς τις δουλειές. Οπότε τις άφησα να τρίψουν και να ξύσουν, να ζωγραφίσουν κι άλλο και μετά να ξανακαθαρίσουν, μέχρι που έδυσε ο ήλιος και έπρεπε να φύγουν οι φίλες της Σόφι.
«Βγάλτε μια φωτογραφία», είπε μια από τις φίλες της με ένα μεγάλο χαμόγελο. «Κοιτάξτε, το πάτωμα είναι καθαρό!»
Τα παιδιά θέλουν και πρέπει να βοηθούν
Σε όλες τις ηλικίες τα παιδιά θέλουν και πρέπει να βοηθούν – ακόμα και εάν έχουν διδαχθεί να αγνοούν αυτή την παρόρμηση. Μοιάζουν με τους ευγενικούς καλεσμένους που ρωτάνε
«Μπορώ να βοηθήσω στην ετοιμασία του δείπνου;» ή «Χρειάζεστε κάποιον να στρώσει τα κρεβάτια;» Συχνά, η αυθόρμητη απάντησή μας είναι να πούμε «Α, μπα, δεν χρειάζεται». Έτσι, οι καλεσμένοι τριγυρίζουν στα δωμάτια άπραγοι, νιώθοντας άχρηστοι, ενώ εύχονται να λέγατε απλώς: «Ναι, θα μπορούσες να τακτοποιήσεις τα πιάτα;».
Για τα παιδιά, το να βοηθάνε είναι κάτι ενστικτώδες που ενισχύει την ενσυναίσθηση ενώ παράλληλα τα συνδέει με την κοινότητα. Αυτό είναι ιδιαίτερα σαφές τα πρώτα χρόνια. Αλλά ακόμα και ο πιο σκυθρωπός έφηβος είναι πιθανό να ζωηρέψει εάν του ζητήσετε να βοηθήσει με τη μουσική σε ένα πάρτι, να φροντίσει για τις προμήθειες ή να φτιάξει το αυτοκίνητο. Όλα εξαρτώνται από τα ενδιαφέροντα και την προσωπικότητά του, όπως και από το αναπτυξιακό στάδιο στο οποίο βρίσκεται. Όταν τα παιδιά βοηθούν με σημαντικούς τρόπους ενισχύεται η αυτοπεποίθησή τους και αποκτούν αξιοπρέπεια σε έναν κόσμο στον οποίο έχουν γίνει «οικονομικά ασήμαντα όντα αλλά συναισθηματικά ανεκτίμητα», όπως το θέτει η κοινωνιολόγος Viviana Zelizer. Όταν τα κάνουμε όλα μόνοι μας –παρά τις καλές προθέσεις μας– τα παιδιά μας χάνουν την ευκαιρία και τελικά αναπτύσσουν μια «αλλεργία» για τις δουλειές. Επιπλέον, η επικοινωνία μας βλάπτεται καθώς υπογραμμίζουμε τις ελ- λείψεις τους και όχι τις ικανότητες και την πρόοδο προς τους στόχους τους.
Ελέγχουμε και διευθύνουμε περισσότερα, ενώ ενθαρρύνουμε τις πρωτοβουλίες τους λιγότερο. Ακόμα χειρότερα, όταν διάφορες δουλειές συσσωρεύονται, ειδικά δουλειές που ξέρουμε ότι θα μπορούσαν να κάνουν τα παιδιά, τείνουμε να νιώθουμε πικρία. Όσο λιγότερα κάνουν τα παιδιά, τόσο πιο δύσκολο είναι για εμάς να τα αντιμετωπίσουμε ως ανεξάρτητα άτομα ή να φανταστούμε πόσο πολύ μπορούν να αναπτυχθούν. Όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, θέλουμε τα παιδιά να νοιάζονται πραγματικά για τους άλλους, να βλέπουν τις διαφορετικές οπτικές τους και να φαντάζονται τι μπορεί να σκέφτονται και να αισθάνονται. Θέλουμε επίσης να νιώθουν αυτοπεποίθηση και δύναμη, έτοιμα να αντιμετωπίσουν όλο και δυσκολότερες δοκιμασίες. Καθώς μεγαλώνουν, θα θέλαμε να πάρουν στα χέρια τους τα ηνία της ζωής τους: να θέσουν στόχους για τους οποίους θα νοιάζονται και να κάνουν σταθερή πρόοδο προς αυτούς. Θα θέλαμε να νιώθουν περήφανα για τον εαυτό τους.
Όταν τους επιτρέπουμε να βοηθάνε, ακόμα και λίγο, είναι μια σημαντική αρχή. Από πολύ μικρή ηλικία –προτού να είναι αρκετά μεγάλα για να παραπονιούνται για τις αγγαρείες– ξεκινήστε με αυτά που τα έλκουν. Είναι πολύ διαφορετικά τα πράγματα όταν ένα κοριτσάκι βάζει σαν στόχο να καθαρίσει το πάτωμα και όταν εμείς της δίνουμε μια σφουγγαρίστρα και της λέμε «Καθάρισε εκεί». Στην πρώτη περίπτωση, πρέπει να σκεφτεί πώς θα το κάνει πιο αποδοτικά, τι προλαβαίνει να κάνει, ακόμα και πώς θα πείσει τους φίλους της να βοηθήσουν. Στη δεύτερη περίπτωση, δεν έχει κάτι να σκεφτεί.
Όταν σκέφτονται διάφορες λύσεις και ολοκληρώνουν μια δουλειά, τα αναπτύσσουν αυτοπεποίθηση και ανεξαρτησία με έναν υγιή τρόπο. Δεν χρειάζονται μεγάλους διαγωνισμούς ή τουρνουά επίπεδου Ολυμπιακών Αγώνων. Στην πραγματικότητα, η ωριμότητα, η αυτεπίγνωση και τα υπόλοιπα θεμέλια της αυτοπεποίθησης οικοδομούνται από τα μικρότερα πράγματα: με δραστηριότητες τις οποίες τα παιδιά μπορούν να κατακτήσουν, τις οποίες επιλέγουν και τις οποίες μπορούν να επεξεργαστούν με τη σκέψη τους.
Συχνά σκεφτόμαστε την αυτοπεποίθηση ως παλικαριά, να βγαίνουμε έξω και να κατακτούμε ψηλές βουνοκορφές. Στην πραγματικότητα, όμως, είναι στενά συνδεδεμένη με την ενσυναίσθηση. Όταν τα παιδιά καταλαβαίνουν τα συναισθήματα και τις σκέψεις των γύρω τους και όταν μπορούν να βοηθήσουν τους άλλους να καλύψουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους, τότε νιώθουν καλά για τον εαυτό τους. Λαμβάνουν επίσης θετική ανατροφοδότηση από τους άλλους, οι οποίοι βλέπουν την καλύτερη πλευρά τους και ανταποκρίνονται σε αυτή. Τούτος ο ενάρετος κύκλος χτίζει την αυτοπεποίθησή τους, ενώ παράλληλα βελτιώνονται οι δεξιότητές τους.
Αυτό το κεφάλαιο θα εξερευνήσει αυτές τις δίδυμες ιδιότητες, την αυτοπεποίθηση και την ανεξαρτησία, και θα παρουσιάσει πώς αναπτύσσονται μέσα από τον διάλογο, με αφετηρία τις πράξεις που κάνουν τα παιδιά και τα σήματα που εκπέμπουμε εμείς. Αναπτύσσω αυτοπεποίθηση στο παιδί μου δεν σημαίνει ότι διαρκώς το επαινώ. Αντιθέτως, σημαίνει να χρησιμοποιούμε έναν λόγο που λειτουργεί ως καθρέφτης για να βοηθήσουμε τα παιδιά να δουν τον εαυτό τους με μεγαλύτερη ευκρίνεια και να νιώσουν ότι έχουν τον έλεγχο. Σταδιακά, καθώς κάνουν περισσότερα, αποκτούν τη συνήθεια να ξεπερνούν εμπόδια. Μπορεί να μην είναι ατρόμητα, αλλά θα δώσουν όλο τους τον εαυτό στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν. Μαθαίνουν να βοηθούν με πιο χρήσιμο τρόπο. Αυτό είναι το κλειδί για το είδος της αυτοπεποίθησης που έχει διάρκεια.
Το κεφάλαιο αυτό θα εξερευνήσει δύο κύριες συνήθειες συζήτησης οι οποίες αναπτύσσουν αυτήν την αυτοπεποίθηση που διακρίνεται από διάρκεια. Πρώτον, βοηθήστε τα παιδιά να ξεκαθαρίσουν την κατάστασή τους –το επίπεδο των ικανοτήτων τους και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν– με έναν τρόπο που λαμβάνει υπόψη και αντιστοιχεί στην αναπτυσσόμενη ευφυΐα τους. Σκεφτείτε ότι τα αφήνετε να δουν λίγο πέρα από τις τωρινές τους ικανότητες. Δεύτερον, δείτε τι μπορεί να δουλέψει για να ξεπεράσουν τις δυσκολίες. Δοκιμάστε στρατηγικές και στηρίξτε τα ώστε να σκεφτούν πόσο καλά δούλεψαν αυτές οι στρατηγικές. Βοηθήστε τα να τιμήσουν τον δρόμο που έχουν επιλέξει και τον δρόμο που έχουν ακόμα να διανύσουν. Αυτές οι συνήθειες κάνουν τις δυσκολίες να φαίνονται σαν ένα συνηθισμένο –ίσως ακόμα και συναρπαστικό– πράγμα. Για να γίνουν όλα αυτά, πρέπει πρώτα να νιώθουμε εμείς άνετα με τις προκλήσεις και να έχουμε ξεκάθαρη αντίληψη του τι είναι η αυτοπεποίθηση.
Τελικά τι είναι η αυτοπεποίθηση;
Τι σας έρχεται στο μυαλό όταν ακούτε τη λέξη «αυτοπεποίθηση»; Σε πολλούς από εμάς, φέρνει στο μυαλό τις ιδέες του Dale Carnegie ή άλλων γκουρού της δημόσιας ομιλίας. Ή μπορεί να σκεφτείτε ένα αστέρι του σκέιτμπορντ ή της αναρρίχησης που κάνει ένα απίστευτο κόλπο. Αυτά είναι πράγματι παραδείγματα αυτοπεποίθησης, αλλά στην πραγματικότητα η αυτοπεποίθηση περιλαμβάνει πολλά περισσότερα – και οι εκδηλώσεις της δεν είναι πάντα εντυπωσιακές ή απίθανες.
Αντ’ αυτού, σκεφθείτε την αυτοπεποίθηση ως μια φράση του τύπου «μπορώ». Σχετίζεται με την πεποίθηση ότι μπορείτε να πετύχετε τους στόχους σας, ακόμα και εάν δεν τους έχετε φτάσει ακόμα. Νιώθετε μια γενική αίσθηση δύναμης για τις ικανότητές σας. Πιστεύετε ότι μπορείτε να δουλέψετε για να καταφέρετε μεγάλα πράγματα και ότι μπορείτε να ανακάμψετε μετά από μια αποτυχία. Διαφέρει από την αυτοαποτελεσματικότητα που είναι η πίστη σας στις δεξιότητές σας σε έναν συγκεκριμένο τομέα. Μπορεί να έχετε ένα υψηλό επίπεδο αυτοαποτελεσματικότητας στα μαθηματικά αλλά όχι στον αθλητισμό, για παράδειγμα. Δεν ισχύει το ίδιο για την αυτοπεποίθηση. Είναι μια ευρύτερη αίσθηση που εφαρμόζεται σε όλους τους τομείς της ζωής σας.
Το σημαντικό είναι ότι η αυτοπεποίθηση είναι θεμελιώδης για την ευημερία και την επιτυχία των παιδιών. Σε πολλές έρευνες, το πόσο ικανά νόμιζαν τα παιδιά ότι ήταν συνδεόταν περισσότερο με τις επιδόσεις τους από το πόσο ικανά ήταν στην πραγματικότητα. Γιατί; Αυτό συνδέεται με την επιλογή που θα κάνει το παιδί μετά από μια αποτυχία. Θα δοκιμάσει ξανά; Εάν δεν επιτύχει, θα ξαναδοκιμάσει; Η περισσότερη εξάσκηση βελτιώνει τις δεξιότητες – επομένως όσο περισσότερο προσπαθεί ένα παιδί τόσο πιο πολύ θα προχωρήσει. Μακροπρόθεσμα, τα βοηθάτε να αναπτύξουν ψυχικό σθένος, όπως είναι ο όρος που χρησιμοποιεί η ψυχολόγος Angela Duckworth για το πάθος και την επιμονή στην επίτευξη μακροπρόθεσμων στόχων. Όπως εκείνη ανακάλυψε μαζί με την επίσης ψυχολόγο Carol Dweck, η νοοτροπία ανά- πτυξης (growth mindset) κάνει συνήθως τα παιδιά να έχουν περισσότερο σθένος. Όταν αντιμετωπίζουν δυσκολίες, σκέφτονται «Μπορώ να το ξεπεράσω».
Η ανεξαρτησία έχει να κάνει με την ικανότητα να δράσετε μόνοι σας και να πάρετε τα απαραίτητα ρίσκα. Αυτό δεν σημαίνει να τα κάνετε «όλα μόνοι σας» αλλά να ξέρετε πότε να ζητήσετε βοήθεια. Σημαίνει να έχει ένα παιδί ό,τι χρειάζεται για να πετύχει τους στόχους του ή να ξέρει πού να ψάξει. Η ανεξαρτησία και η αυτοπεποίθηση είναι στενά συνδεδεμένες. Όταν έχετε αυτή την αίσθηση του «μπορώ», είναι λιγότερο πιθανό να χρειάζεστε παρότρυνση ή κάποιον να σας κρατάει το χέρι. Ίσως να χρειαστείτε βοήθεια για να ξεπεράσετε μια δυσκολία ή να αντιμετωπίσετε έναν φόβο, αλλά πιθανότατα θα το τολμήσετε ακόμα και αν φοβάστε. Αυτή η γεμάτη αυτοπεποίθηση στάση έχει ιδιαίτερη σημασία στην παιδική ηλικία, καθώς όλες οι δεξιότητες ακόμα αναπτύσσονται. Τα παιδιά μπορούν να μάθουν από αυτή την αίσθηση ότι εξελίσσονται. Στην πραγματικότητα, πρέπει να το κάνουν. Διαφορετικά, κινδυνεύουν να νιώσουν ότι παραλύουν.
Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο Η τέχνη του να μιλάμε με τα παιδιά μας της Rebecca Rolland, EdD. Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα σε όλα τα βιβλιοπωλεία και στο www.dioptra.gr. Διαβάστε τις πρώτες σελίδες του βιβλίου.