Πηγαίνοντας σε διάφορα βουδιστικά σεμινάρια, είχα αρχίσει να ακούω αναφορές για επιστημονικές έρευνες με θέμα τον διαλογισμό. Ακούγονταν ελπιδοφόρες, οπότε έριξα μια ματιά. Έμεινα κατάπληκτος από αυτά που ανακάλυψα. Ο διαλογισμός, κάποτε στοιχείο της αντικουλτούρας, τώρα είχε ενταχθεί πλήρως στο κυρίαρχο ρεύμα της επιστήμης. Είχε γίνει αντικείμενο χιλιάδων ερευνών που έκαναν λόγο για τόσα οφέλη ώστε καταντούσε σχεδόν κωμικό.
Μεταξύ άλλων, ότι είναι αποτελεσματικός:
- στην αντιμετώπιση της μείζονος κατάθλιψης
- στην αντιμετώπιση του εθισμού στα ναρκωτικά
- στην αντιμετώπιση της βουλιμίας
- στη διακοπή του καπνίσματος
- στην αντιμετώπιση του άγχους στους καρκινοπαθείς
- στην αντιμετώπιση της μοναξιάς των ηλικιωμένων
- στην αντιμετώπιση της διαταραχής ελλειμματικής προσοχής
- στην αντιμετώπιση του άσθματος
- στην αντιμετώπιση της ψωρίασης
- στην αντιμετώπιση του συνδρόμου ευερέθιστου εντέρου
Εκτός αυτών, οι έρευνες έδειχναν ότι ο διαλογισμός μειώνει τα επίπεδα των ορμονών του άγχους, ενισχύει το ανοσοποιητικό, βοηθάει στη συγκέντρωση των υπαλλήλων γραφείου και βελτιώνει τις επιδόσεις των μαθητών στις εξετάσεις. Προφανώς, η ενσυνειδητότητα βοηθούσε σε όλα εκτός απ’ το να μιλάς με τα ζώα και να λυγίζεις κουτάλια με τη σκέψη σου.
Αυτό το κύμα ερευνών ξεκίνησε με τον Τζον Κάμπατ-Ζιν, έναν Εβραιοβουδιστή μικροβιολόγο, απόφοιτο του MIT, που είχε μεγαλώσει στο Μανχάταν, ο οποίος ισχυριζόταν ότι είχε μια επιφοίτηση –ένα όραμα, όπως έλεγε– ενώ βρισκόταν σ’ ένα ησυχαστήριο το 1979. Η ουσία του οράματός του ήταν ότι μπορούσε να φέρει το ευρύτερο κοινό σε επαφή με τον διαλογισμό, εάν τον απάλλασσε από τη βουδιστική μεταφυσική.
Ο Κάμπατ-Ζιν σχεδίασε τη μέθοδο μείωσης του στρες μέσω της ενσυνειδητότητας (Mindfulness Based Stress Reduction, MBSR), ένα πρόγραμμα διάρκειας οκτώ εβδομάδων όπου δίδασκε εκκοσμικευμένο διαλογισμό σε δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους στην Αμερική και σε όλο τον κόσμο. Με ένα πρωτόκολλο διαλογισμού απλό και κατανοητό ήταν εύκολο να μελετήσει τα αποτελέσματα που είχε στους ασθενείς.
Τα πράγματα πήραν τροπή επιστημονικής φαντασίας όταν οι ερευνητές άρχισαν να εξετάζουν τον εγκέφαλο των διαλογιζόμενων. Μια έρευνα-υπερπαραγωγή του Χάρβαρντ με βάση τις μαγνητικές τομογραφίες ατόμων που ακολούθησαν το πρόγραμμα MBSR απέδειξε ότι η γκρίζα ύλη στις περιοχές του εγκεφάλου που συνδέονται με την αυτεπίγνωση και τη συμπόνια ήταν παχύτερη, ενώ οι περιοχές που συνδέονται με το στρες είχαν συρρικνωθεί. Αυτή η έρευνα έμοιαζε να επιβεβαιώνει την υπερδύναμη «δράση, όχι αντίδραση».
Οι περιοχές όπου είχε συρρικνωθεί η γκρίζα ύλη ήταν, από εξελικτική άποψη, τα πιο πρωτόγονα μέρη του ανθρώπινου εγκεφάλου, τα οποία βρίσκονται ακριβώς στην κορυφή της σπονδυλικής στήλης και αποτελούν την έδρα των πιο βασικών μας ενστίκτων (όπως έχει πει κάποιος, πρόκειται για τη ζώνη «το θέλω ή δεν το θέλω, ζευγαρώνω ή το σκοτώνω»). Αντιθέτως, οι περιοχές που αναπτύχθηκαν ήταν τα νεότερα μέρη του εγκεφάλου, ο προμετωπιαίος φλοιός, ο οποίος αναπτύχθηκε για να μας βοηθά να ελέγχουμε τις αρχέγονες παρορμήσεις μας.
Έρευνα του Γέιλ εξέτασε το τμήμα του εγκεφάλου που είναι γνωστό ως δίκτυο προεπιλεγμένης λειτουργίας, το οποίο ενεργοποιείται όταν χανόμαστε στις σκέψεις μας – όταν αναλογιζόμαστε το παρελθόν, όταν κάνουμε προβολές στο μέλλον, όταν σκεφτόμαστε εμμονικά τον εαυτό μας. Οι ερευνητές ανακάλυψαν πως οι διαλογιζόμενοι απενεργοποιούσαν το τμήμα αυτό ακόμα και όταν δεν διαλογίζονταν.
Με άλλα λόγια, ο διαλογισμός δημιουργούσε μια νέα προεπιλεγμένη λειτουργία. Βασικά, το ένιωθα να συμβαίνει σ’ εμένα. Επισήμανα ότι καλλιεργούσα ένα είδος νοσταλγίας για το παρόν, καταπνίγοντας ανακλαστικά τον ανούσιο μονόλογο στο μυαλό μου και απλώς παρατηρώντας οτιδήποτε συνέβαινε γύρω μου: ένα κύμα ζεστού, δυσώδους καπνού απ’ τον εξαερισμό του μετρό καθώς πήγαινα στη δουλειά, τα φώτα της πόλης από κάτω μου την ώρα της προσγείωσης του αεροπλάνου, το φως που αντανακλάται στα κύματα στο πλάι του σκάφους ενώ γυρίζω ένα θέμα στο Βιρτζίνια Μπιτς.
Τις στιγμές που κατάφερνα για λίγο να καταστείλω το μυαλό-πίθηκο και βίωνα αυτό που συνέβαινε έπαιρνα μια μικρή γεύση της ευτυχίας στην οποία είχα καταφέρει να φτάσω στο ησυχαστήριο.
Παρόλο που οι επιστήμονες έσπευσαν να επισημάνουν πως η έρευνα ήταν ακόμα σε αρχικό στάδιο, οι μελέτες συντέλεσαν στη συντριβή του νευροεπιστημονικού δόγματος που είχε επικρατήσει επί γενεές. Η παλιά συμβατική σοφία διατεινόταν πως με το που ενηλικιωνόμαστε ο εγκέφαλός μας παύει να αλλάζει. Η καθιερωμένη πεποίθηση αντικαταστάθηκε από ένα νέο υπόδειγμα, τη νευροπλαστικότητα. Ο εγκέφαλος, όπως αποδεικνύεται, μετασχηματίζεται διαρκώς ανταποκρινόμενος στις εμπειρίες. Είναι δυνατό να τον σμιλεύσεις μέσω του διαλογισμού, όπως διαμορφώνεις και ενδυναμώνεις το σώμα σου με τη γυμναστική – να αυξήσεις την γκρίζα ύλη, όπως μεγαλώνεις του δικέφαλους σηκώνοντας βάρη.
Η ιδέα αυτή ερχόταν σε αντίθεση με τις καθιερωμένες πεποιθήσεις για την ευτυχία, οι οποίες αντανακλώνται στην ετυμολογία της λέξης –«ευ» και «τύχη»– που παραπέμπει στην εύνοια της τύχης, στην καλοτυχία. Αυτό που αποδείκνυε η επιστήμη ήταν ότι τα επίπεδα ευημερίας, αντίστασης και αυτοσυγκράτησής μας δεν είναι απλώς θεόσταλτα δώρα, τα οποία οφείλουμε να θεωρούμε τετελεσμένο γεγονός. Ο εγκέφαλος, το όργανο της εμπειρίας που καθοδηγεί τη ζωή μας, μπορεί να εκπαιδευτεί. Η ευτυχία είναι δεξιότητα.
Απόσπασμα από το βιβλίο του Dan Harris “10% Πιο ευτυχισμένος” που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Key books